Një polemikë për vitin e ri shpërtheu në Republikën Çeke, pasi Romea.cz raportoi komente raciste të bëra në një intervistë për shtyp nga nënkryetarja e bashkisë Alena Pataky, e cila shkaktoi dorëheqjen e saj të mëvonshme. Pataky, nënkryetar i departamentit komunal të Moravská Ostrava dhe Přívoz, anëtar i partisë ANO dhe një ‘edukator social’ tha:
“Mentaliteti i romëve nuk ka ndryshuar që nga shekulli i 13-të për shkak të pajisjeve të tyre absolutisht të ndryshme, duke folur gjenetikisht. Arsimi nuk është qëllimi i jetës së tyre. Ata kanë qëllime absolutisht të ndryshme. Itineracioni që ishte mbjellë në to diku në Indi vazhdon ende në një farë mënyre.”
Deklarata e Pataky-t se shkalla e ulët e suksesit të nxënësve romë në shkollën fillore sot është trashëgimia dhe ‘mentaliteti’ i tyre gjenetik gjoja i ndryshëm, shkaktoi kritika të shpejta dhe dënuese nga shumë anë. Štefan Balog, menaxher i programit të bursave të organizatës ROMEA i përshkroi vërejtjet e Pataky si patetike dhe të pakuptimta dhe bëri thirrje për një falje publike dhe dorëheqjen e nënkryetarit të bashkisë. Miroslav Klempár, themeluesi i organizatës Awen Amenca tha,
“Zonja nënkryetare ka fyer të gjithë prindërit romë me të cilët kemi bashkëpunuar, të cilët kujdesen t’u sigurojnë fëmijëve një arsimim të mirë. Ajo ka pështyrë në fytyrë të të gjithë romëve të respektuar në një mënyrë pa dallim, arrogante, të denjë për një dinjitet nazist.”
Edhe kryetari i partisë ANO, Andrej Babiš – pothuajse një nga zërat përparimtarë të vendit – i konsideroi fjalët e Pataky-t krejtësisht të papranueshme dhe shtoi se “Unë nuk e kuptoj aspak se si dikush mund të thotë diçka të tillë dhe e kuptoj plotësisht se shumë njerëz kanë është lënduar nga ajo.” Siç është raportuar nga Romea.cz, edhe pse Pataky kërkoi falje për lëndimin e ndjenjave të njerëzve dhe “kthimin e saj të pafat të frazës”, ajo dyfishoi pikëpamjet e saj dhe deklaroi se nuk kishte ndërmend të jepte dorëheqjen.
Megjithatë, brenda një dite, pas valës së kritikave, Pataky dha dorëheqjen nga posti i saj më 6 janar. Për disa, ky rezultat dërgoi një sinjal të ri për atë që mund të thuhet për romët në sferën publike në Republikën Çeke. Një mendim më pak sanguin erdhi nga Gwendolyn Albert dhe Jan Húsak të cilët e shkruan atë
“Dorëheqja e saj do të ishte një shembull i marrjes së përgjegjësisë politike nëse do të jetonim në një botë ideale. Megjithatë, në realitet është më shumë një episod i jashtëzakonshëm në politikën çeke, ku vepra dhe fjalë të tilla shpesh nuk kanë pasoja të tilla.”
Megjithatë, ky episod vjen pas miratimit të vitit të kaluar të një përkufizimi zyrtar të anticiganizmit nga qeveria. Në një mënyrë optimiste, Komisionerja e Qeverisë për të Drejtat e Njeriut, Klára Šimáčková Laurenčíková deklaroi më 8 prill 2024, “miratimi i këtij përkufizimi vendosi pa mëdyshje kufijtë e sjelljes së sjellshme, korrekte dhe shpreh pa mëdyshje atë që nuk është e pranueshme në shoqërinë tonë”.
Kjo njohje formale e anticiganizmit më në fund erdhi në vazhdën e dekadave të kritikave ndërkombëtare të racizmit në Republikën Çeke. Në vizitën e saj të vitit 2023, Komisionerja e Këshillit të Evropës Mijatović deklaroi se shumë nga çështjet e diskriminimit anti-rom dhe përjashtimit social që ajo identifikoi ishin “të mbështetura nga anticiganizmi që mbetet i përhapur në shoqërinë çeke”. Ajo u bëri jehonë shqetësimeve të ECRI-së për një “prirje në rritje drejt populizmit ksenofobik në Republikën Çeke”, dhe shpeshtësinë e gjuhës së urrejtjes raciste anti-rome në sferën publike dhe media, duke përfshirë politikanë kombëtarë dhe lokalë.
Segregacioni është më shumë se një abuzim i të drejtave të njeriut…
“Kthesa e pafat e frazës” e nënkryetarit të bashkisë Pataky hodhi dritë mbi mendësinë raciste të shumë edukatorëve në Republikën Çeke dhe shërbeu si një kujtesë se kaq pak është bërë për të desegreguar sistemin shkollor. Më shumë se 17 vjet pas vendimit të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në rastin D.H. dhe të tjerët kundër Republikës Çeke, Komisioneri Mijatoviç konstatoi se progresi mbeti minimal dhe se nuk kishte pasur “asnjë reduktim të nxënësve romë në klasa të veçanta, as të ndarjes së tyre brenda klasave dhe shkollave të rregullta, gjatë pesë viteve të fundit.”
Në tetor 2024, Komisioni Evropian dërgoi një letër shtesë njoftimi zyrtar për të adresuar caktimin disproporcional dhe sistematik të nxënësve romë në shkolla të veçanta për fëmijët me aftësi të kufizuara; dhe “i kërkoi ÇEKISË të respektonte ligjin e BE-së që garanton barazinë ndërmjet personave pavarësisht nga origjina racore apo etnike”, duke vënë në dukje se letra e parë e njoftimit zyrtar për çështjen e ndarjes së shkollave iu dërgua autoriteteve çeke dhjetë vjet më parë.
Me kalimin e çdo viti, grupe të reja fëmijësh romë regjistrohen në sisteme të strukturuara për t’i dështuar ata; sisteme të strukturuara për t’u mohuar atyre mundësi të barabarta në një mënyrë që do të shkatërrojë përgjithmonë shanset e tyre të jetës. Segregacioni është më shumë se një abuzim i të drejtave të njeriut. Ajo përbën një shpërdorim të qëllimshëm dhe me qëllim të keq të aseteve më të çmuara të komuniteteve rome – kapaciteteve intelektuale të brezave të ardhshëm.
Njohja e racizmit duhet të pasohet nga çmontimi i strukturave raciste
Përkufizimi zyrtar i qeverisë çeke për termin “antigipsizëm” përfshin si fjalët dhe veprat e individëve, ashtu edhe praktikat dhe strategjitë e institucioneve për të përjashtuar romët, për të zhvlerësuar kulturën e tyre dhe për të nxitur dhunën kundër tyre. Qëllimi i deklaruar ishte “të ndihmojmë autoritetet që të kuptojnë më mirë këtë formë specifike të racizmit, në mënyrë që ata të mund t’i përgjigjen më mirë”.
Disa mund të thonë se pas dekadash racizmi strukturor, segregacioni dhe sterilizimi, autoritetet çeke kanë një kuptim shumë të plotë të asaj që duhet për të diskriminuar romët dhe janë më se të njohura me specifikat e anticiganizmit.
Tani përgjegjësia u takon autoriteteve për të provuar se dorëheqja e Pataky-t është më shumë se një “episod i jashtëzakonshëm”. Përtej hapave të parë të vonuar prej kohësh të njohjes së anticiganizmit, imperativi etik duhet të jetë luftimi efektiv i diskriminimit strukturor, riparimi i dëmit të shkaktuar nga racizmi dhe përfundimi përfundimtar i ndarjes racore të nxënësve romë.