Bratislavë, Bruksel, 28 shkurt 2025: Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) ka vendosur se Sllovakia ka diskriminuar një nxënës romë, i cili ishte vendosur në një klasë të veçantë për fëmijët me aftësi të kufizuara të lehta intelektuale. Në çështjen SALAY kundër SLOVAKISË, ku kërkuesi përfaqësohej nga ERRC, gjykata vendosi që nxënësi mori një arsimim që nuk ofronte garancitë e nevojshme që rrjedhin nga detyrimet pozitive të shtetit për të zhbërë një histori të ndarjes racore në arsimin special.
“Ne e mirëpresim këtë vendim, ku për herë të parë gjykata e Strasburgut konfirmoi atë që ne e dinim tashmë – ka pasur ndarje sistematike të nxënësve romë në arsimin special në Sllovaki”, tha konsulenti ligjor i ERRC-së Michal Zálešák, i cili ka punuar në këtë çështje që nga fillimi i procedurave vendase, “Nga ana tjetër, ne e shohim më të ardhur keq se dhjetë vjet që kërkuesi të priste. Ne shpresojmë sinqerisht që autoritetet sllovake të nxjerrin mësim nga ky gjykim dhe të sigurojnë arsim cilësor gjithëpërfshirës për të gjithë.”
Faktet e rastit
Aplikanti i cili u rrit në një komunitet rom prej disa qindra njerëzve në Plavecký Štvrtok, pretendoi diskriminim të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë për shkak të origjinës së tij rome në lidhje, ndër të tjera, me të drejtën e tij për arsimim.
Ai pretendoi se regjistrimi i tij në Vitin Zero dhe më vonë në klasa speciale kishte qenë arbitrar dhe kishte paragjykuar efektivisht të gjithë trajektoren e tij akademike. Kjo u dëshmua nga fakti se nuk kishte qenë e mundur transferimi i tij në klasën e zakonshme në vitin akademik 2011/12, edhe pse ai ishte ritestuar në qershor 2011 dhe rezultatet përkatëse kishin treguar se ky ishte një opsion i vlefshëm. Megjithatë, u vendos “nga një këndvështrim psikologjik, ishte më e përshtatshme që aplikanti të vazhdonte shkollimin e tij në një klasë të veçantë me një kurrikulë të zgjeruar dhe kjo do t’i mundësonte atij të përfundonte arsimin e mesëm të ulët”.
Aplikanti pohoi se testet kishin qenë të njëanshme kulturore, shoqërore dhe gjuhësore. Prindërit e tij nuk kishin dhënë pëlqimin e informuar për regjistrimin e tij në klasa speciale dhe ai nuk ishte ritestuar rregullisht. Pajisjet dhe pajisjet e përdorura në klasa të tilla dhe kurrikula e ndjekur ishte inferiore se ajo e përdorur në klasat e zakonshme.
Për më tepër, kërkuesi argumentoi se pavarësisht provave që ai paraqiti që mbështesin argumentin se ai ishte diskriminuar, gjykatat kombëtare nuk e zhvendosën barrën e provës siç kërkohet nga ligji në procedimet në lidhje me rastet e diskriminimit të pretenduar.
“Mbipërfaqësim i vazhdueshëm, i përhapur dhe sistematik i nxënësve romë në arsimin special”
Gjykata konstatoi se argumenti i kërkuesit mbështetet nga gjetjet e bëra nga organet e Këshillit të Evropës dhe të OKB-së, si dhe nga Mbrojtësi Publik i të Drejtave të Sllovakisë, i cili vuri në dukje se arsimi special në Sllovaki përbënte një standard arsimor inferior dhe se kishte një mbipërfaqësim të vazhdueshëm, të përhapur dhe sistematik të nxënësve romë në arsimin special. Fakti që dihet mirë se fëmijët romë janë të mbipërfaqësuar në mesin e atyre të diagnostikuar me aftësi të kufizuara intelektuale është njohur gjithashtu kohët e fundit nga një gjykatë sllovake.
Gjykata vuri në dukje se vendosja e papërshtatshme e fëmijëve romë në shkolla speciale kishte një histori të gjatë në të gjithë Evropën dhe u shpreh se në rrethanat që përfshijnë njëanshmërinë e njohur në procedurat e mëparshme të vendosjes, shteti kishte një detyrim pozitiv për të shmangur vazhdimësinë e diskriminimit të së kaluarës ose praktikave diskriminuese të maskuara si praktika të supozuara neutrale. Prandaj, ishte detyrë e shtetit të demonstronte se testet në fjalë dhe aplikimi i këtyre testeve ishin në gjendje të përcaktonin në mënyrë të drejtë dhe objektive aftësinë akademike dhe aftësinë intelektuale të një personi.
Shkurtimisht, Gjykata konstatoi se kërkuesi mori një arsim i cili nuk ofronte garancitë e nevojshme që rrjedhin nga detyrimet pozitive të shtetit për të zhbërë një histori të ndarjes racore në arsimin special; se është vërtetuar se legjislacioni përkatës i zbatuar në praktikë në kohën konkrete kishte një efekt dëmtues në mënyrë disproporcionale mbi komunitetin rom, kështu që “Shteti, në një situatë ku kishte një rast prima facie diskriminimi, nuk arriti të provonte se jepte garancitë e nevojshme për të shmangur diagnozën e gabuar dhe vendosjen e papërshtatshme të nxënësve romë. Prandaj, Gjykata vlerëson se kërkuesi duhet të ketë pësuar trajtim diskriminues.”
Ishte për të ardhur keq që ndërsa Gjykata konstatoi në të kaluarën se sistemi i ‘arsimit special për fëmijët me nevoja të veçanta arsimore mund të justifikohej se i shërbente një qëllimi legjitim’, ajo humbi këtë mundësi për të krijuar praktikë gjyqësore që do të ishte më gjithëpërfshirëse për të drejtat e aftësisë së kufizuar dhe më mbështetëse për arsimin gjithëpërfshirës përtej diskriminimit etnik. Në përgjigje ndaj vendimit të Gjykatës, Drejtoresha Juridike e ERRC, Senada Sali komentoi:
“Ky gjykim është një kujtesë e fuqishme se diskriminimi sistematik nuk është gjithmonë i dukshëm – ai shpesh është varrosur në politika që duken neutrale, por që kanë efekte shkatërruese të pabarabarta. Njohja e diskriminimit indirekt është domethënëse, megjithatë vendimi nënvizon gjithashtu vështirësinë e çmontimit të paragjykimeve të rrënjosura thellë në sistemet arsimore. Fëmijët romë meritojnë më shumë se vetëm njohjen e gjendjes së tyre të vështirë; ata kanë nevojë për ndryshime strukturore që sigurojnë mundësi të barabarta arsimore në praktikë, jo vetëm në parim.”
Gjykata u shpreh se ka pasur shkelje të nenit 14 të Konventës, marrë në lidhje me nenin 2 të Protokollit nr. 1 mbi të drejtën për arsimim. Kërkuesit iu dhanë 3000 € si dëmshpërblim jomaterial. Siç komentoi Michal Zálešák “Për sa i përket kënaqësisë së drejtë për t’i privuar një të riu nga mundësitë e jetës së tij, kjo është një shumë e vogël kompensimi.”
