Dhuna brutale e racizuar e policisë është një simptomë e një gjendjeje të sëmurë dhe kultura e dhunës e ushqyer nga regjimi serb ka krijuar një klimë mosndëshkimi për abuzuesit me uniformë. Shumë shpesh, romët mbajnë peshën kryesore të një dhune të tillë. Protestuesit në rrugë tani kërkojnë një transformim rrënjësor të marrëdhënieve midis qytetarëve dhe shtetit, t’i jepet fund korrupsionit dhe të rivendoset shteti i së drejtës.
Për këtë qëllim, është i domosdoshëm një rishikim i plotë i mënyrës se si policohen njerëzit në përgjithësi dhe pakicat në veçanti. Një raport i fundit i ERRC, i pamëshirshëm dhe racist: Policimi i romëve në Ballkan, zbuloi shkallën e dhunës dhe diskriminimit policor ndaj romëve dhe përvijoi se çfarë duhet bërë që drejtësia të mbizotërojë në Serbi.
Përballë sfidës më të madhe ndaj partisë në pushtet të Serbisë deri më sot, presidenti Aleksandar Vuçiç ka paralajmëruar për ‘tërbim në rritje’ nga vetë mbështetësit e tij dhe pëshpëritje të errëta për forcat e jashtme të errëta që orkestrojnë trazirat. Regjimi është tronditur qartë nga protestat masive të udhëhequra nga studentët, të shkaktuara nga zemërimi pas katastrofës së stacionit të trenit në Novi Sad, e cila mori 15 jetë njerëzish nëntorin e kaluar, të cilat që atëherë kanë tërhequr mbështetje të madhe publike nga çdo fushë e jetës.
Larg nga pakësimi, mobilizimet në rrugë që kërkojnë transparencë dhe llogaridhënie, janë bërë më të rrepta dhe të pamëshirshme dhe më pak të ngjarë të qetësohen nga lëshime të pjesshme. Disa mund të thonë dhe shumë të tjerë shpresojnë se kjo trazirë, mobilizimi më i madh i udhëhequr nga studentët në Evropë që nga viti 1968, do të shënojë fillimin e fundit për Vuçiqin, fundin e 13 viteve të keqqeverisjes autoritare, të karakterizuar nga “kapja e zvarritur e shtetit, korrupsioni i pacipë dhe një kulturë dhune”.
Për disa kohë para krizës aktuale, Freedom House e ka renditur rregullisht Serbinë vetëm si ‘pjesërisht të lirë’. Rezultati i lirisë së Serbisë vazhdon të bjerë çdo vit për arsye të prapambetjes demokratike, të cilat përfshijnë gjithashtu “një model frikësimi nga policia, grupet private të sigurisë dhe organizatat paraushtarake kundër demonstratave të disfavorizuara nga autoritetet; ngacmimi dhe frikësimi i përhapur i partive opozitare në çdo nivel.”
Sa i përket niveleve gërryese të korrupsionit që rrënojnë Serbinë, gazetarët investigativë të BIRN-it kanë gjetur lidhje të drejtpërdrejta midis krimit të organizuar dhe shtetit në rastet e krimeve të mëdha, që përfshijnë pastrim parash, trafik droge, dhunë dhe vrasje: “Në secilin rast, emrat e zyrtarëve të shumtë të policisë dhe shërbimeve të sigurisë, madje edhe politikanë, përmenden se kanë lidhje me mafian në aktakuza apo dëshmi zyrtare në gjykatë, në aktakuza apo dëshmi zyrtare…
Policimi i romëve
Është e qartë se çështja e dhunës policore ndaj romëve nuk mund të zgjidhet e veçuar nga krizat më të gjera të kthimit demokratik dhe autoritarizmit. Por kjo çështje ka qenë prej kohësh një ‘shqetësim’ për organet ndërkombëtare të monitorimit. Ajo ndodh brenda një konteksti të asaj që qindra mijëra protestues në Beograd denoncuan fillimisht në qershor 2023 si një “kulturë dhune” e promovuar nga qeveria dhe organet e saj mediatike besnike; një historik historik i dhunës së koordinuar publike kundër pakicave fetare dhe etnike; dhe trashëgimia e policimit paramilitarizuar dhe ultra të dhunshëm në kohë lufte dhe konflikti.
Në një raport të vitit 2022 pas vizitës së tij në Serbi, Komiteti i Këshillit të Evropës për Parandalimin e Torturës (CPT), bëri thirrje për veprim për të adresuar problemin serioz të keqtrajtimit nga policia serbe. Përveç dhunës fizike – që përfshinte “shuplaka, grushta, shkelma dhe goditje me shkopinj në pjesë të ndryshme të trupit, aplikimin e elektroshokut me pajisje dore dhe bateritë e makinave dhe detyrimin e personave të ndaluar të qëndronin në pozicione stresi për periudha të gjata” – shumë të burgosur të paraburgosur pretendojnë se janë abuzuar racialisht për shkak të origjinës së tyre rome ose shqiptare.
ERRC, në një parashtresë drejtuar UNCAT-it, pohoi se “brutaliteti policor kundër romëve është endemik në Serbi, veçanërisht ndaj të rinjve dhe djemve romë”; dhe detajoi një numër rastesh të trajtimit çnjerëzor dhe poshtërues të romëve nga policia serbe në vitet e fundit.
Rastet përfshinin prova të policisë që torturonte romë për të nxjerrë rrëfime (përfshirë asfiksimin e një burri me qese plastike dhe mbajtjen e një pistolete në kokë), kërcënimin për t’i larguar fëmijët nga familjet, mbajtjen e ushqimit dhe ujit gjatë marrjes në pyetje, refuzimin e aksesit për ndihmën mjekësore dhe avokatin ligjor, si dhe rrëfime të shumta të grupeve të oficerëve pa mbrojtje që ndërrojnë qelitë romë. Oficerët e policisë që kryejnë këto shkelje të të drejtave të njeriut rrallë herë përballen me ndonjë pasojë për veprimet e tyre.
Përtej ‘stabilitokracisë’
Vetëm koha do të tregojë nëse trazirat aktuale janë në fakt “një pikë kthese”. Më 17 shkurt, dinak Vuçiç u prit me nderime shtetërore nga kolegu autoritar Viktor Orbán në Budapest dhe u përshëndet si “kampion i stabilitetit të Ballkanit”.
Nga ana e tij, Komisioni Evropian, në ndryshim nga lavdërimet e plota të grumbulluara për “popullin gjeorgjian që lufton për demokraci”, ka mbajtur heshtjen e radios dhe nuk ka shqiptuar asnjë fjalë në mbështetje të protestave studentore në Serbi. Ndryshe nga Tbilisi, nuk ka flamuj blu të BE-së që valëviten në Beograd apo Novi Sad dhe nuk është e vështirë të dallosh pse.
Vetëm në fund të tetorit të kaluar, presidenti von der Leyen vizitoi Beogradin për të përgëzuar “të dashur Aleksandër” dhe ekipin e tij për punën e madhe të bërë në axhendën e tyre “të shkëlqyer” të reformave, njoftoi planet për të ecur përpara me 1.5 miliardë euro sipas Planit të Rritjes dhe deklaroi se Serbia është një nga vendet më të përparuara në procesin e anëtarësimit në BE dhe se “veprimet e saj aktuale parapëlqejnë veprimet e saj masive ndaj fjalëve të saj”. Stabilitokracia dhe jo demokracia, shfaqet si e dobët dhe dritëshkurtër, etikisht e paqëndrueshme dhe e keqkuptuar strategjikisht.
Nëse lëvizjet protestuese mbizotërojnë, shpresat do të jenë të mëdha për drejtësinë dhe sundimin e ligjit në Serbi. Të paprecedentë në përmasa, kohezive në kërkesat e tyre dhe krejtësisht demokratikë në sjellje, studentët përbëjnë sfidën më të madhe ndaj regjimit deri më sot. Aksionet janë të mëdha, sepse alternativa është shumë e zymtë për t’u menduar – një fushatë e mbrapshtë dhe hakmarrëse e hakmarrjes politike, ku aparati shtrëngues i partisë-shtet do të veprojë me kufizimin minimal dhe shqetësimet për të drejtat e njeriut do të zbresin edhe më tej në margjina.
