Komisioni Europian ka publikuar progres raportin për Shqipërinë, Bosnjë dhe Hercogovinën. Kosovën, Malin e Zi , Maqedoninë e Veriut dhe Serbinë për vitin 2023, ku ka nxjerrë në pah disa nga sfidat kryesore me të cilat hasen grupet e margjinalizuara në rajonin tonë. Në këtë raport fokusi vihet re tek përfshirja sociale, aksesi në kujdesin shëndetësor, sfidat në arsim, papunësia, mungesa e strehimit.
Bosnjë dhe Hercegovinë: Zhvillimet e përgjithshme pozitive në nivel shtetëror ishin në kontrast të plotë me zhvillimet negative në nivelin e entitetit të Republikës Srpska, duke ndikuar në vendin në tërësi. Megjithatë, romët mbeten pakica më e pafavorizuar dhe përfshirja sociale pengohet nga anticiganizmi, ku gratë rome përballen me forma të shumta dhe të ndërthurura të diskriminimit.
Ndarja e buxhetit për përfshirjen e romëve ka rënë në 700 000 euro për vitin 2023 nga 1 milion euro për vitin 2020, vitin e fundit që ishte ndarë një buxhet. Kjo prirje rënëse duhet të kthehet. Diskriminimi në punësim ‘mbetet i shfrenuar’, me norma shumë të larta papunësie. Normat e regjistrimit në arsimin e detyrueshëm janë rritur, por numri i braktisjes së shkollës është ende shumë i lartë. Rreth dy të tretat e romëve kanë akses në kujdesin shëndetësor. Procesi i regjistrimit civil është mjaft i avancuar; është hartuar një udhërrëfyes për t’i dhënë fund pashtetësisë. Por nuk u ndërmorën asnjë hap për të hequr pengesat administrative, duke përfshirë kërkesat e vendbanimit për regjistrimin e lindjes dhe njohjen e dokumenteve për fëmijët e lindur jashtë vendit.
Kosovë: Në përgjithësi, dhe ndryshe nga fqinji i saj serb, shoqëria civile vepron në një mjedis të favorshëm dhe vazhdon të marrë pjesë aktive dhe të kontribuojë në proceset e politikbërjes dhe monitorimit. Në vitin 2022, Kosova miratoi strategjinë 2022-2026 për avancimin e të drejtave të komuniteteve rom dhe ashkali dhe planin e veprimit 2022-2024. Kuvendi Komunal në Prizren njëzëri votoi pro dhënies së gjuhës rome statusin e gjuhës në përdorim zyrtar në nivel komunal; dhe është lansuar Platforma Kombëtare për Mbrojtjen nga Diskriminimi për komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian. Megjithatë, ligji kundër diskriminimit mbetet kryesisht joefektiv në luftën kundër anticiganizmit. Situata e banesave mbetet një sfidë. Ndërsa komunat kanë bërë progres në përfshirjen e vendbanimeve të margjinalizuara në planet e tyre të zhvillimit urban, “kërkohet më shumë vullnet politik për të rritur nivelin e investimeve dhe ndërtimin e infrastrukturës në këto vendbanime”.
Mali i Zi: Romët dhe Egjiptianët mbeten më të cenuarit dhe anticiganizmi mbetet problem. Në vitin 2022, 26 organizata të shoqërisë civile morën fonde publike për të zbatuar projekte në fushën e përfshirjes së romëve dhe Fondi i Minoritetit mbështeti 10 projekte në fushën e përfshirjes së romëve. Buxheti i ndarë për projektet që mbështesin përfshirjen e romëve po rritet, “por mungon planifikimi, monitorimi dhe kontrolli financiar i duhur”.
Në vitin 2022, Avokati i Popullit kreu një anketë në terren në vendbanimet rome në 13 komuna. Gjetjet paraprake tregojnë se romët dhe egjiptianët jetojnë në vendbanime më pak të ndara se gjashtë apo shtatë vjet më parë, por 42.2% e romëve ende jetojnë në vendbanime të populluara vetëm me romë. Problemi i mbipopullimit në familjet rome vazhdon, me përmirësime të lehta në lidhje me aksesin në ujë, furnizimin me energji elektrike dhe posedimin e pajisjeve bazë. Vendi ende nuk trajton në mënyrë sistematike lypjen e fëmijëve dhe martesat e fëmijëve dhe as nuk merr hapa të mjaftueshëm për të përmbushur zotimet e tij për të trajtuar pashtetësinë, siç rekomandohet nga Komisioneri i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR).
Maqedonia e Veriut: Është bërë njëfarë përparimi në përfshirjen e romëve . Planet e veprimit për strategjinë e përfshirjes së romëve 2022-2030 u miratuan në tetor 2023 që mbulojnë anticiganizmin, arsimin, punësimin, kujdesin social, kujdesin shëndetësor, strehimin, regjistrimin qytetar dhe kulturën. Rritje e lehtë u regjistrua në regjistrimin e fëmijëve romë në kopshte dhe 89% e fëmijëve romë të moshës së përfundimit të shkollës përfunduan me sukses arsimin e mesëm, por ndarja në shkolla mbetet një çështje e rëndësishme. Aksesi në shërbimet shëndetësore parandaluese dhe kurative, ulja e vdekshmërisë, adresimi i diskriminimit dhe trajtimit të pabarabartë nga profesionistët shëndetësorë dhe shëndeti i grave mbeten sfidat kryesore në fushën e kujdesit shëndetësor rom.
Një hartë gjeografike e vendbanimeve rome në pesë komuna identifikoi zonat ku nevojiten ndërhyrje për strehim. Shumica e vendbanimeve rome ende nuk janë të mbuluara me plan urbanistik. Ndryshimet e miratuara në Ligjin për gjendjen civile, Ligjin për regjistrimin e vendbanimit dhe ligjin për letërnjoftim i hapin rrugë zgjidhjes së të gjitha rasteve të njohura të pashtetësisë dhe përmbushjes së detyrimeve ndërkombëtare të vendit.
Janë regjistruar raste të diskriminimit dhe brutalitetit policor në bazë të përkatësisë etnike rome, veçanërisht ndaj të rinjve romë, vajzave dhe romëve në paraburgim. Mungesa e aftësive dixhitale dhe aksesi në teknologji vazhdojnë t’i pengojnë romët të gëzojnë plotësisht të drejtat e tyre dhe të kenë akses në shumicën e shërbimeve, shumica e të cilave tani janë dixhitale (kujdesi shëndetësor, arsimi, punësimi, mbrojtja sociale etj.). “Në përgjithësi, ndërsa është bërë përparim, nevojiten përpjekje të mëtejshme për të promovuar plotësisht përfshirjen dhe mbrojtjen e romëve dhe për të trajtuar anticiganizmin dhe diskriminimin, duke përfshirë diskriminimin e shumëfishtë dhe strukturor, ndaj romëve.”
Serbi: Sulmet verbale dhe fushatat e shpifjeve kundër OSHC-ve vazhduan, duke përfshirë edhe zyrtarë të nivelit të lartë. Pati një rritje të konsiderueshme në paditë strategjike kundër pjesëmarrjes publike (SLAPP), veçanërisht të nisura nga anëtarët e autoriteteve kombëtare dhe lokale, kundër mbrojtësve të të drejtave të njeriut.
Për sa i përket përfshirjes së romëve , nevojitet një monitorim i fuqishëm dhe mbledhja e të dhënave për të zbatuar strategjinë dhe planin e ri të veprimit, dhe koordinimi ndërmjet ministrive dhe ndërmjet autoriteteve kombëtare dhe lokale duhet ende të forcohet. Numri i individëve në rrezik të pashtetësisë në Serbi ra ndjeshëm në vitin 2000. Në fushën e arsimit, shkalla e braktisjes së shkollës mbetet e lartë, veçanërisht për vajzat rome. Vetëm 7% e fëmijëve romë deri në 5 vjeç ndjekin arsimin parashkollor, krahasuar me 61% në popullatën e përgjithshme. Vetëm 28% e fëmijëve që jetojnë në vendbanimet rome regjistrohen në arsimin e mesëm të lartë, dhe shkalla e përfundimit të shkollës së mesme është 61% (popullsia e përgjithshme 98%), ndërsa kjo normë është më e ulëta për vajzat nga vendbanimet rome (49%). Segregacioni në arsim duhet të trajtohet.
Pothuajse 20% e popullsisë së vendbanimeve rome që u hartuan nuk kanë ose kanë qasje të parregullt në ujë të pijshëm të sigurt; mbi 55% në mënyrë të ngjashme nuk kanë akses në rrjetet e kanalizimeve; dhe 14.5% për energjinë elektrike. Legalizimi i vendbanimeve rome duhet të trajtohet si çështje prioritare. Dëbimet me forcë janë ende duke u bërë. Romët e kthyer në bazë të marrëveshjeve të ripranimit janë në një situatë veçanërisht të vështirë përsa i përket përfshirjes sociale dhe ekonomike. Kufizimi i numrit të fëmijëve në një familje që kualifikohen për ndihmë prindërore dhe fëmijë, dhe kushtëzimi i shtesës prindërore me disa kritere, si ndjekja e shkollës dhe vaksinimet, prek në mënyrë disproporcionale fëmijët dhe familjet rome.