Nga:Dragana Kokora
Vitin e kaluar, unë kam qenë e angazhuar në projektin vullnetar të ERRC ‘Sfidat e Antigjipsizmit Dixhital’. Ne kemi luftuar kundër gjuhës së urrejtjes në internet të drejtuar ndaj romëve përmes mjeteve të raportimit, ankesave zyrtare dhe përmbajtjes. Komentet që përçmojnë romët janë fatkeqësisht një dukuri e rregullt në mediat sociale dhe portalet e lajmeve si mojnovisad.com.
Më 20 janar 2022, portali i lajmeve mojnovisad.com publikoi lajmin se një pllakë përkujtimore pranë monumentit të viktimave të bastisjes në Novi Sad ishte zëvendësuar me një të re që përdorte fjalën “Romë” në vend të “Cigani”. Komentet nën këtë postim në Facebook përmbledhin mënyrën se si romët shihen shpesh në shoqërinë serbe. Për shumë njerëz, fjala “rom” do të thotë për ta – “Cigan” – një fyerje etnike në gjuhët sllave. Shumë nga komentet ishin plot me paragjykime dhe keqkuptime për romët, duke përdorur më shpesh termin “Cigani” sesa “Romë”.
Fjala “Cigan” nuk është një fjalë që e ka origjinën nga vetë romët. Është një emër që përdoret për të përshkruar romët nga anëtarët e popullsisë shumicë (një ekzonim), ndërsa romët është emri që romët përdorin për të përshkruar veten në gjuhën e tyre (një endonim). Vetë fjala “Cigan” është produkt i perceptimeve të të tjerëve për romët. Rrjedh nga fjala greke athínganos, e cila ishte termi i përdorur për t’iu referuar një sekti të shekullit të 11-të të fallxhorëve heretikë në Perandorinë Bizantine. Kishte gjithashtu kuptimin e “paprekshme”.
Në mënyrë të ngjashme, fjala “Gypsy”, një emër për popujt romë që përdoret në botën anglishtfolëse, është gjithashtu një produkt i perceptimeve të jashtme. Rrjedh nga fjala “egjiptian”, sepse anglezët mendonin se romët vinin nga Egjipti. Megjithatë, ndryshe nga fjala “cigan”, “Cigan” është gjithmonë një përbuzje kur përdoret nga shoqëria shumicë kundër romëve.
Postimi në Facebook për pllakën e re përkujtimore ka gjithsej 216 reagime dhe 126 komente. Nga këto 126 komente, asnjëri prej tyre nuk është pozitiv në kuptimin që shpreh dakordësi për shkëmbimin e termave “Cigan” me “rom”. E zakonshme për të gjitha komentet është moskuptimi i kuptimit nënçmues të fjalës “Cigan”.
Këtu janë disa komente të veçuara si përfaqësuese të diskutimit të përgjithshëm nën postim:
“Kur ata janë romë, do të thotë se janë të pastër.” – Ky koment ka një ton sarkastik dhe i referohet romëve si të pistë fizikisht, të cilët duke ndryshuar termin nga “cigan” i përdorur zakonisht duan të paraqiten si një popull i rregullt dhe i pastër.
“Biznesi rom”. – Një tjetër koment sarkastik i përdorur gjerësisht për çdo lajm për romët në internet në Serbi. Përveç shprehjes së njohur në Serbi si “ciganska posla”, ky përdorues luan edhe me fjalët. Në vend të “Cigan”, përdoruesi ka përdorur fjalën “Romë”, ashtu siç është bërë edhe me pllakën përkujtimore. Edhe pse e modifikuar, fraza ruan të njëjtin kuptim: mashtrim, marrëzi, shaka.
“Do të doja të kisha të njëjtat të drejta si Cigans në atdheun tim, por për fat të keq nuk i kam”. – Në komente të tilla, romët paraqiten si të mbrojtur nga shteti dhe me të drejta më të mëdha se popullsia shumicë në Serbi. Ky është një mendim i përhapur i përdoruesve të internetit në Serbi, për shkak të përdorimit të masave afirmative në punësim dhe arsim gjatë nismës ndërkombëtare “Dekada e përfshirjes së romëve 2005-2015”. Ajo që ende bie në sy në këtë koment është këndvështrimi i romëve si banorë të të huajt dhe të largët të Serbisë, jo si një popull vendas dhe i integruar që janë prezent në Serbi për qindra vjet.
Termi “Cigan” nuk është vetëm një sharje për përkatësinë etnike të romëve. Ajo gjithashtu stereotipizon stilin e jetesës së pjesëtarëve të kësaj pakice kombëtare në Serbi. I redukton në mashtrues, përfitues të ndihmës shtetërore, dembelë apo të papunë, njerëz të pistë, pastrues rrugësh, banorë të ‘vendbanimeve’, njerëz të përjashtuar nga shoqëria. Përveç kësaj, derivatet e fjalës “Cigan” në formën e mbiemrit në gjuhën serbe shërbejnë për të poshtëruar dhe nënçmuar një person me fjalë të tilla si “ciganstura”, “ciganises”, “ciganisanje”.
Përdorimi më drastik i kësaj fjale është në kontekstin e më shumë se 500 viteve të skllavërisë rome në territoret e Rumanisë së sotme, ku termi “Cigan” u bë sinonim i “skllav”. Populli romë (i referuar në rumanisht si “Ţiganii”) kishte statusin e skllevërve në të gjithë rajonin, duke zgjatur nga ardhja e romëve në Evropë në shekullin e 13-të deri në mesin e shekullit të 19-të. Fjala “Ţigan” (ose ekuivalenti i saj serb, “Cigan”) nuk mund të shkurorëzohet nga këto 500+ vite skllavëri që është një burim turpi për të gjithë Evropën, jo vetëm për Rumaninë.
Në mënyrë inkurajuese, një numër i vogël i përdoruesve të mediave sociale përmendin se ndryshimi i termit në pllakën përkujtimore është i parëndësishëm pa ndryshime në situatën reale të romëve në Serbi, gjë që ka rëndësi.
Termi “rom” u miratua zyrtarisht në Kongresin e Parë Botëror të Romëve në Londër në vitin 1971 dhe përdoret në të gjitha dokumentet zyrtare, librat dhe institucionet. Megjithatë, termi “Cigan” përdoret ende gjerësisht në mesin e njerëzve në Serbi, si offline ashtu edhe online. Ndërsa disa komunitete rome zgjedhin të përdorin vetë fjalën “Cigan”, kjo nuk u jep të tjerëve të njëjtën të drejtë. Përdorimi i ngjashëm i fjalëve poshtëruese të rikthyera nga pakicat mund të gjendet në mbarë botën, më i famshmi ndoshta është termi racist “n****r” për të përshkruar njerëzit me origjinë afrikane. Edukimi i njerëzve pse këto dy fjalë nuk janë sinonime dhe këmbëngulja në përdorimin e fjalës “rom” është e rëndësishme. Pse? Sepse romët në gjuhën e tyre e quajnë veten kështu; sepse fjala rom nuk mbart një fyerje simbolike, as nuk mbështet paragjykime; më në fund – sepse një përkthim i lirë i kësaj fjale nga gjuha rome thjesht do të thotë “njerëz” – që në fund të fundit është mënyra si duhet t’i shohin të gjithë romët kur flasim për ta.
