Romët janë “të mbrojtur si arinjtë polarë”, një frazë që po bëhet gjithnjë e më e zakonshme nga njerëzit në Serbi kur përmendet komuniteti rom. Kështu reagojnë ata për regjistrimin e studentëve romë në shkolla dhe kolegje, por edhe për shkallën e lartë të papunësisë në mesin e romëve, ose ndaj ndonjë mbrojtjeje sociale të këtij minoriteti.
Historikisht, romët kanë qenë subjekt i gjenocidit, përjashtimit, sulmeve raciste dhe shënjestrimi nga nacionalistët dhe e djathta ekstreme. Pavarësisht se numërojnë mbi 12 milionë njerëz, romët janë një nga pakicat më vulnerabël në Evropë.
Struktura e politikave diskriminuese ndaj romëve është shumë komplekse, por mund të shihet në një mënyrë relativisht të thjeshtë. Praktikisht nuk ka asnjë sferë të shoqërisë në Serbi ku romët janë të barabartë, jo vetëm me popullsinë shumicë, por edhe me pakicat e tjera kombëtare.
Punësimi
Sipas të dhënave të Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) nga viti 2011 dhe 2017, numri i romëve të punësuar në Serbi është dy deri në tre herë më i ulët se ai i shumicës së popullsisë që jeton në afërsi të tyre. Ky numër është deri në 10 herë më i ulët për gratë rome. Edhe pse njerëzit mund të imagjinojnë se pakicat kombëtare do të punësohen përmes aplikimit të masave të posaçme afirmative, të cilat miratohen për të arritur barazinë e pakicave kombëtare dhe parashkruhen si e drejtë për përfaqësim, këto kryesisht shpërfillen. Për shembull, ligji serb lejon një kuotë prej 2% (sipas popullsisë) për përfaqësimin e romëve në institucionet publike, por ligji nuk zbatohet siç duhet.
Kur romët janë të punësuar në institucione publike, janë në kompanitë e shërbimeve publike dhe në punë të tjera me kualifikim të ulët që shpesh nuk janë në përputhje me kualifikimet e tyre profesionale. Në Serbi ka nga 8,000 (zyrtarisht) dhe 40,000 (jozyrtarisht) grumbullues të mbetjeve të riciklueshme. Dihet mirë se shumica e këtyre njerëzve janë romë. Çdo ditë, mijëra burra, gra dhe fëmijë romë mbledhin metale, plastikë, letër për të siguruar mbijetesën e familjeve të tyre. Puna e tyre nuk njihet nga shteti, nuk konsiderohen punëtorë, nuk kanë orar pune apo asnjë lloj sigurimi. Puna e tyre nuk njihet as nga industria e riciklimit në të cilën ata janë të bazuar dhe të cilës i japin fitim. Janë këta njerëz që etiketohen si parazitë shtetërorë dhe dembelë nga të cilët shoqëria nuk ka dobi, edhe pse janë ata që e mbajnë Serbinë të pastër dhe i japin fitim.
Arsimi
Të paktën që nga viti 2005, një brez i burrave dhe grave rome kanë mbaruar shkollat dhe kolegjet me diploma, por për shkak të diskriminimit në punësim, shumë pak prej tyre janë në gjendje të punojnë. Më shumë se një mijë romë janë diplomuar nga universitetet në këtë kohë. Më shumë se 11.500 kanë përfunduar shkollën e mesme. Megjithatë, ne gjejmë ende romë që kanë diploma master që punojnë në punë me aftësi të ulëta në kompanitë e shërbimeve publike. Për të ruajtur racizmin, potenciali i madh i komunitetit rom shpërdorohet në Serbi, duke kushtuar miliarda euro në vit.
Strehimi
Përveç arsimimit dhe punësimit, strehimi është një nxitës i shpeshtë për ata që duan të krahasojnë romët me arinjtë polarë. Është për t’u çuditur se si dikush mund të privilegjohet nëse jeton në një komunitet të veçuar në një vendgrumbullim, pa ujë, energji elektrike apo rrjet të kanalizimit. Megjithatë, supozohet se janë romët ata që mbrohen si anëtarë të privilegjuar të shoqërisë në Serbi.
Strehimi përfaqëson një nga problemet kryesore për njerëzit në komunitetet rome dhe është fusha në të cilën është bërë më pak përparim në dekadat e fundit. Vlerësohet se më shumë se gjysma e të gjithë romëve në Serbi jetojnë në lagje të ndara, të përjashtuara nga shoqëria.
Në punësim, arsim, strehim dhe shumë fusha të tjera, është shumë e qartë se romët nuk marrin as mbrojtjen elementare, e lëre më mbrojtje të veçantë nga pabarazitë dhe shkeljet e të drejtave të njeriut. Megjithëse është bërë njëfarë progresi drejt përmirësimeve në arsim dhe kujdes shëndetësor në vitet e fundit, ishte pandemia Covid-19 ajo që tregoi se sa i brishtë ishte ky përparim dhe sa shumë përpjekje nevojiten ende në mënyrë që gratë dhe burrat romë të kenë të njëjtat të drejta. si qytetarët e tjerë të Serbisë.
Romët janë një popull që nuk kanë bërë kurrë luftë për veten e tyre, por kanë luftuar në shumë luftëra për vendet ku jetojnë. Ata punojnë pa sigurim; duke bërë orë të gjata për paga të ulëta, në punë me kualifikime të ulëta për të cilat ata shpesh janë të mbikualifikuar. Romët vënë në dispozicion të shtetit burimet e tyre njerëzore, por shteti nuk ia kthen favorin. Ata kanë një kulturë të pasur të muzikës, artit dhe traditës që injorohet ose nënçmohet nga shoqëria. Kontributet rome në shoqërinë serbe, në vend që të festohen, shpërblehen me komente sarkastike që krahasojnë romët me kafshët e rrezikuara të Arktikut.
Duke menduar logjikisht, ne e dimë se arinjtë polarë mbrohen sepse jeta e tyre kërcënohet nga të tjerët, si dhe speciet e tyre nga zhdukja. Romët nuk marrin as mbrojtjen minimale që u ofrohet të tjerëve në shoqëri. Në mënyrë që romët të arrijnë të njëjtën qasje në të drejtat e tyre që gëzojnë shumica e serbëve, duhet të ketë veprime afirmative. Duhet të ketë bursa speciale që romët të shkojnë në universitet. Duhet të ketë punësime të ndryshme për romët në vendin e punës. Duhet të sigurohet strehim social për romët që aktualisht janë të detyruar të jetojnë në lagje të varfëra pa shërbime bazë. Ky është ndryshimi midis barazisë dhe barazisë dhe është minimumi që shteti mund të bëjë për të korrigjuar persekutimin dhe racizmin shekullor.